149

Trochę ciekawostek – na weekend (czego to ludzie nie wymyślą ...

W czasie, gdy poznałem don Juana, byłem bardzo sumiennym studentem antropologii i chciałem rozpocząć karierę naukowca, publikując tyle, ile się tylko da. Miałem silną wolę podjęcia wspinaczki po szczeblach kariery akademickiej i w swoich obliczeniach ustaliłem, że pierwszym krokiem będzie zgromadzenie danych na temat wykorzystania roślin leczniczych przez Indian z południowego zachodu Stanów Zjednoczonych.

Na początku wybrałem się do profesora antropologii, który prowadził badania w tych rejonach, z prośbą o poradę w kwestii mojego przedsięwzięcia. Był on wybitnym etnologiem, autorem mnóstwa publikacji z przełomu lat trzydziestych i czterdziestych o Indianach kalifornijskich, Indianach z południowego zachodu Stanów i z Sonory w Meksyku. Profesor cierpliwie wysłuchał mojego wywodu. Myślałem o tym, aby napisać artykuł, zatytułować go “Dane Etnobotaniczne" i opublikować w czasopiśmie poświęconym wyłącznie zagadnieniom antropologicznym związanym z południowym zachodem Stanów Zjednoczonych.

Zamierzałem zgromadzić rośliny lecznicze, dostarczyć próbki do Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Kalifornijskiego w celu dokładnej identyfikacji, a następnie opisać, dlaczego i w jaki sposób Indianie z południowego zachodu Stanów ich używają. Marzyło mi się zebranie tysięcy próbek. Marzyło mi się nawet wydanie małej encyklopedii traktującej o tym zagadnieniu.

Profesor uśmiechnął się do mnie wyrozumiale.

– Nie chcę gasić pana entuzjazmu – wyrzekł zmęczonym głosem – ale nie mogę się powstrzymać od negatywnej oceny pańskiego zapału. Zapał w antropologii jest jak najmilej widziany, ale trzeba go właściwie ukierunkować. Ciągle przeżywamy złoty wiek antropologii. Miałem szczęście studiować z Alfredem Kröberem i Robertem Lowie, autorytetami, jeśli chodzi o nauki społeczne. Nie zawiodłem ich zaufania. Antropologia ciągle jest dziedziną nadrzędną. Każda inna powinna czerpać z antropologii. Historia na przykład w całym swoim zakresie powinna być nazywana “antropologią historyczną", a zakres badań filozofa “antropologią filozoficzną". Człowiek powinien być miarą wszystkiego. Dlatego też antropologia, studia nad człowiekiem, powinna być rdzeniem każdej innej dyscypliny naukowej. Pewnego dnia tak właśnie będzie.

Spojrzałem na niego oniemiały. W mojej ocenie był to całkowicie bierny, dobroduszny, stary profesor, który ostatnio przeszedł zawał serca. Wyglądało na to, że za moją sprawą zadrgała w nim jakaś pasja.

– Nie sądzi pan, że powinien pan poświęcić więcej uwagi studiom formalnym? – ciągnął. – Zamiast prowadzić badania w terenie, nie lepiej byłoby studiować językoznawstwo? Na tutejszym wydziale mamy jednego z najbardziej uznanych językoznawców na świecie. Na pana miejscu siedziałbym u jego stóp, starając się nie uronić żadnej jego myśli.

Wykłada u nas również – ciągnął dalej – wielki autorytet w dziedzinie religioznawstwa porównawczego, jest też kilku bardzo uczonych antropologów, którzy prowadzili badania nad systemami pokrewieństwa w kulturach całego świata z lingwistycznego i kognitywnego punktu widzenia. Pan potrzebuje ogromnego przygotowania. Wyobrażać sobie, że mógłby pan teraz prowadzić badania w terenie, to parodia. Proszę się zakopać w swoich podręcznikach, młody człowieku. Oto moja rada.

Nie dając za wygraną, udałem się z moją propozycją do innego młodszego profesora. Nie okazał się jednak bardziej pomocny. Wyśmiał mnie otwarcie. Powiedział, że artykuł, który chcę napisać, nadawałby się do Disneylandu i nie można nazwać tego antropologią nawet przy dużej dozie dobrej woli.

– W dzisiejszych czasach – powiedział profesorskim tonem – antropologów zajmują zagadnienia, które mają swoją wagę. Na polu nauk medycznych i farmaceutycznych przeprowadzono niezliczone badania nad wszelkimi możliwymi roślinami leczniczymi świata. Nie ma już w tej materii nad czym się pastwić. Gromadzenie danych, o czym pan mówi, należy do początków dziewiętnastego wieku. Teraz jest już prawie dwieście lat później. Pan rozumie, istnieje coś takiego jak postęp.

Następnie przystąpił do zdefiniowania i uzasadnienia postępu oraz procesu udoskonalania jako zagadnień natury filozoficznej, które, jak powiedział, są w antropologii niezwykle relewantne.

– Antropologia to jedyna istniejąca gałąź wiedzy – ciągnął – która potrafi jasno i wyraźnie udokumentować słuszność koncepcji postępu i procesu udoskonalania. Dzięki Bogu, ciągle widać promyk nadziei, pomimo cynizmu naszych czasów. Jedynie antropologia potrafi ukazać faktyczny rozwój kultury i organizacji społecznej. Jedynie antropologowie potrafią udowodnić ponad wszelką wątpliwość, że wiedza ludzka podlega postępowi. Kultury ewoluują i jedynie antropologowie mogą zademonstrować pozostałości po społecznościach, które zajmują ściśle określone szczeble procesu postępu i udoskonalania. Oto antropologia dla pana! Nie jakieś lipne badania w terenie, które są zwykłym onanizmem, a nie żadnymi badaniami.

To był dla mnie prawdziwy cios. Ostatnią deską ratunku wydawał się wyjazd do Arizony, gdzie chciałem porozmawiać z antropologami prowadzącymi tam badania terenowe. Już wtedy byłem gotów zrezygnować z całego przedsięwzięcia. Zrozumiałem, co moi profesorowie starali się mi przekazać. Całkowicie się z nimi zgadzałem. Moje próby prowadzenia badań w terenie były zdecydowanie prymitywne; pomimo to chciałem zakosztować prawdziwej pracy w terenie; nie chciałem tylko wysiadywać po bibliotekach.

W Arizonie poznałem wytrawnego antropologa, który pisywał obszernie na temat Indian Yaqui z Arizony i z Sonory w Meksyku. Był niebywale uprzejmy. Nie zmieszał mnie z błotem, nie dał mi też żadnej rady. Zauważył jedynie, że społeczności indiańskie południowego zachodu Stanów są niezwykle izolacjonistyczne i traktują obcych, zwłaszcza tych hiszpańskiego pochodzenia, z nieufnością, a czasem z obrzydzeniem.

Bardziej rozmowny okazał się za to jego młodszy kolega. Powiedział, że lepiej bym zrobił, gdybym poczytał księgi zielarskie. Był on autorytetem w tej dziedzinie i uważał, że cała wiedza, którą można było zgromadzić na temat roślin leczniczych z południowego zachodu Stanów, została już sklasyfikowana i przerobiona w najróżniejszych publikacjach. Powiedział wręcz, że dla każdego współczesnego indiańskiego znachora właśnie owe publikacje, a nie tradycyjnie przekazywana wiedza ludowa, stanowią źródło informacji. Dobił mnie jeszcze zapewnieniem, że jeśli istnieją jeszcze jakiekolwiek tradycyjne praktyki znachorskie, Indianie nie ujawnią ich nikomu z zewnątrz.

– Niech się pan zajmie czymś opłacalnym – doradził mi. – Proszę się przyjrzeć antropologii miejskiej. Na przykład, mnóstwo pieniędzy przeznacza się na badania nad alkoholizmem wśród Indian z dużych aglomeracji. A jest to coś, czego każdy antropolog może się z łatwością podjąć. Iść do baru i upić się z miejscowymi Indianami. Potem przedstawić wszystko, czego się o nich dowiedziało w formie statystyki. Przerobić wszystko na cyfry. Antropologia miejska to całkiem niezła dziedzina.

Nie pozostało mi nic innego, jak tylko pójść za radą doświadczonych naukowców. Zdecydowałem się wsiąść do samolotu lecącego z powrotem do Los Angeles, ale dowiedziałem się wówczas od innego antropologa, mojego przyjaciela, że wybiera się samochodem na objazd całej Arizony i Nowego Meksyku, gdyż chce odwiedzić wszystkie miejsca, w których prowadził w przeszłości badania, odświeżając w ten sposób znajomości z ludźmi, którzy byli jego informatorami.

– Bardzo chętnie zabiorę cię ze sobą – powiedział. – Nie zamierzam prowadzić żadnych badań. Chcę po prostu ich odwiedzić, wypić z nimi trochę, pogadać o pierdołach. Kupiłem dla nich prezenty – koce, gorzałę, kurtki, amunicję do strzelb. Samochód mam zapchany towarem. Zazwyczaj jeżdżę na te spotkania sam, ale zawsze jest to ryzyko, że mogę zasnąć za kółkiem. Mógłbyś dotrzymywać mi towarzystwa, nie dać mi zasnąć albo nawet trochę sam prowadzić, jeżeli będę zbyt mocno wstawiony.

Byłem tak przybity, że odmówiłem.

– Bardzo mi przykro, Bill – odpowiedziałem. – Nic mi z tej wyprawy nie przyjdzie. Nie widzę sensu dłużej zaprzątać sobie głowy badaniami w terenie.

– Nie poddawaj się bez walki – odrzekł Bill tonem ojcowskiej troski. – Daj z siebie w tej walce wszystko, na co cię stać; jeśli dostaniesz w ucho, wówczas masz prawo się poddać, ale nie wcześniej. Zabierz się ze mną i sam się przekonaj, jak ci się podoba południowy zachód.

Objął mnie ramieniem. Nie mogłem nie poczuć ogromnego ciężaru jego ręki. Był wysokim i potężnym mężczyzną, ale w ostatnich latach jego ciało nabrało dziwnej sztywności. Stracił swoje chłopięce cechy. Jego twarz nie była już pulchna i młodzieńcza jak niegdyś. Teraz była to twarz człowieka mającego wiele zmartwień. Sądziłem, że gryzie się swoim łysieniem, ale chwilami odnosiłem wrażenie, że chodzi o coś więcej. Przy tym wszystkim nie był wcale grubszy niż dawniej; ciężar jego ciała był czymś, czego nie można było wyjaśnić. Dostrzegałem go w sposobie, w jaki chodził, podnosił się i siadał. Wydawało mi się, że Bill walczy z grawitacją każdą cząstką swojej istoty we wszystkim, co robi.

Tłumiąc w sobie uczucie porażki, zabrałem się z nim. Odwiedziliśmy wszystkie miejsca w Arizonie i Nowym Meksyku, gdzie mieszkali Indianie. W następstwie tej wyprawy odkryłem między innymi dwa wyraźne rysy osobowości mojego przyjaciela. Wyjaśnił mi, że jego poglądy jako antropologa są bardzo wyważone i zgodne ze współczesną myślą antropologiczną, ale jemu jako osobie prywatnej badania w terenie przyniosły ogrom doświadczeń, o których nigdy nie mówi. Nie są one zgodne ze współczesną myślą antropologiczną, ponieważ nie sposób ich zaklasyfikować.

Podczas podróży mój przyjaciel zawsze wypijał kilka kolejek ze swymi byłymi informatorami, co wprawiało go w bardzo swobodny nastrój. Wówczas przejmowałem kierownicę i prowadziłem samochód, a on siadał w fotelu pasażera i pociągał ze swojej butelki trzydziestoletniego Ballantinesa. To właśnie w takich chwilach Bill opowiadał mi o swoich dziwnych doświadczeniach.

– Nigdy nie wierzyłem w duchy – powiedział ni stąd, ni zowąd pewnego dnia. – Nigdy nie zajmowały mnie zjawy, materia eteryczna i głosy w ciemności, te rzeczy. Byłem wychowywany w bardzo pragmatycznym, poważnym środowisku. Nauka zawsze była moim drogowskazem. Ale potem, kiedy pracowałem w terenie, zaczęły do mnie powoli docierać najróżniejsze dziwaczne bzdury. Na przykład jednej nocy wybrałem się z kilkoma Indianami na rytualne poszukiwanie wizji. Faktycznie mieli dokonać mojej inicjacji, a jest to dość bolesna impreza, z przekłuwaniem mięśni na klatce piersiowej. Zaczęli przygotowywać w lesie szałas z paleniskiem. Pogodziłem się z tym, że będę musiał wytrzymać ten ból. Łyknąłem sobie trochę dla odwagi. I wtem mężczyzna, który miał się za mną wstawić u ludzi, którzy przeprowadzali samą ceremonię, wrzasnął przerażony i wskazał na ciemną, niewyraźną postać zbliżającą się do nas.

Kiedy owa niewyraźna postać podeszła do mnie – ciągnął dalej Bill – stwierdziłem, że to stary Indianin ubrany w strój tak dziwaczny, że trudno to sobie wyobrazić. Nosił znamiona szamana. Mężczyzna, z którym poszedłem tamtej nocy do lasu, na widok tego starego bezwstydnie zemdlał. Stary Indianin podszedł do mnie i wskazał palcem na moją pierś. Jego palec to była sama kość pokryta skórą. Bełkotał coś do mnie, ale go nie zrozumiałem. W tym momencie spostrzegli go inni ludzie i bez słowa pospiesznie ruszyli w moją stronę. Stary odwrócił się do nich i wszyscy zamarli pod jego spojrzeniem. Przez chwilę coś im gniewnie prawił. Nigdy nie zapomnę tego głosu. Brzmiało to tak, jakby mówił z wnętrza jakiejś rury albo miał przymocowane do ust coś, co wyciągało zeń słowa. Przysięgam, że widziałem, jak stary przemawia z wnętrza swojego ciała, a jego usta są tylko mechanicznym urządzeniem przekazującym jego słowa. Gdy skończył ich strofować, ruszył dalej przed siebie, minął mnie, minął ich i zniknął, pochłonięty przez ciemności.

Bill powiedział, że cały plan przeprowadzenia ceremonii inicjacji wziął w łeb; nigdy nie został zrealizowany, a wszyscy mężczyźni, w tym również sprawujący pieczę nad całością szamani, trzęśli się jak galareta. Powiedział też, że byli tak przerażeni, iż zostawili wszystko i opuścili miejsce zdarzenia.

– Ludzie, którzy znali się od lat – ciągnął – nigdy więcej nie zamienili ze sobą jednego słowa. Utrzymywali, że to, co widzieli, było zjawą niewiarygodnie starego szamana, i że rozmawianie o tym pomiędzy sobą sprowadzi na nich nieszczęście. Prawdę rzekłszy, mówili, że już samo patrzenie na siebie nawzajem sprowadzi na nich nieszczęście. Większość z nich wyprowadziła się z okolicy.

– Dlaczego byli przekonani, że rozmawianie między sobą czy patrzenie na siebie sprowadzi na nich nieszczęście? – spytałem go.

– Oni wierzą w takie rzeczy – odrzekł. – Wizja podobnej natury znaczy dla nich tyle, że zjawa przemawiała do każdego z nich z osobna. Mieć taką wizję to dla nich uśmiech losu, który trafia się tylko raz w życiu.

– Więc cóż takiego każdemu z nich z osobna powiedziała ta zjawa? – zapytałem.

– Pytaj mnie – odparł. – Nigdy nie udzielili mi żadnych wyjaśnień. Za każdym razem, gdy ich o to pytałem, wpadali w głęboki stan odrętwienia. Niczego nie widzieli, niczego nie słyszeli. Wiele lat po tym zdarzeniu mężczyzna, który zemdlał obok mnie, przysięgał mi, że tylko udał, iż stracił przytomność, bo był tak przerażony, że nie chciał stać ze starym twarzą w twarz, a to, co ten miał do powiedzenia, zrozumieli wszyscy na innym poziomie niż rozumienie mowy.

Bill powiedział, że jeśli o niego chodzi, to pojął, iż przemowa zjawy miała coś wspólnego z jego zdrowiem i życiowymi planami.

– Jak to rozumieć? – zapytałem go.

– Nie układa mi się najlepiej – wyznał. – Moje ciało nie jest w najlepszej formie.

– Ale wiesz, co ci tak naprawdę dolega? – spytałem.

– O tak – odparł nonszalancko. – Lekarze mi powiedzieli. Ale nie mam zamiaru się tym przejmować ani nawet o tym myśleć.

Po wyznaniach Billa czułem się bardzo zaniepokojony. Tej cechy jego osobowości nie znałem wcześniej. Zawsze uważałem go za starego wyjadacza i twardego gościa. Nigdy bym nie pomyślał, że może być wrażliwy. Nie podobała mi się nasza rozmowa. Było już jednak za późno na odwrót. Byliśmy w trakcie podróży.

Przy innej okazji zdradził mi, że szamani z południowego zachodu Stanów są w stanie przekształcać się w inne formy bytu, i że określeń w rodzaju “szaman niedźwiedzi" czy “szaman pum" nie powinno się traktować jako eufemizmów albo metafor, ponieważ nimi nie są.

– Dałbyś wiarę – powiedział z nutą wielkiego podziwu w głosie – że istnieją tacy szamani, którzy rzeczywiście stają się niedźwiedziami czy pumami albo orłami? Nie przesadzam ani niczego nie wymyślam, kiedy mówię, że raz byłem świadkiem metamorfozy pewnego szamana, który nazywał samego siebie “Człowiekiem-Rzeką", “Szamanem Rzeki" albo “Przychodzącym z Rzeki, Wracającym do Rzeki". Byłem z tym szamanem głęboko w górach Nowego Meksyku. Byłem jego kierowcą; ufał mi. Udał się tam na poszukiwania swojego pochodzenia, tak przynajmniej utrzymywał. Szliśmy wzdłuż rzeki, gdy nagle coś go bardzo podekscytowało. Kazał mi się cofnąć od brzegu i schować wysoko pomiędzy skałami, przykrywając głowę i barki kocem, spod którego będę się mógł z ukrycia przyglądać temu, co zaraz zacznie robić.

– A co miał zacząć robić? – zapytałem go, nie mogąc się powstrzymać.

– Tego nie wiedziałem – odrzekł. – Mogłem się domyślać tak samo jak ty teraz. Nie miałem najmniejszego pojęcia, co zamierza. A on po prostu wszedł do rzeki, kompletnie ubrany. Kiedy woda sięgała mu do połowy łydki – bo była to rzeka szeroka, lecz płytka – mój szaman po prostu zniknął, rozpłynął się. Zanim wszedł do wody, wyszeptał mi do ucha, żebym poszedł w dół rzeki i zaczekał na niego. Dokładnie określił miejsce. Ja oczywiście nie wierzyłem w ani jedno jego słowo, tak więc z początku nie mogłem sobie przypomnieć, gdzie kazał mi czekać, ale w końcu mi się udało. Poszedłem tam i zobaczyłem, jak szaman wychodzi z wody. Brzmi to idiotycznie: “wychodzi z wody". Widziałem, jak ten szaman zmienia się w wodę, a później na powrót z niej powstaje. Potrafisz w to uwierzyć?

Nie miałem żadnych komentarzy do jego opowieści. Uwierzyć mu było dla mnie niemożliwością, ale też nie mogłem mu nie wierzyć. Był bardzo poważnym człowiekiem. Jedyne możliwe wytłumaczenie, które przychodziło mi do głowy, było takie, że podczas naszej podróży Bill z każdym dniem pił coraz więcej. W bagażniku miał kastę z dwudziestoma czterema butelkami szkockiej – tylko dla siebie. Rzeczywiście, pił jak stary.

– Zawsze zachwycały mnie ezoteryczne przemiany szamanów – powiedział mi innego dnia. – Nie chodzi mi o to, że potrafię te metamorfozy wyjaśnić czy nawet uwierzyć, że faktycznie nastąpiły, ale w ramach ćwiczenia umysłu bardzo mnie pociąga myśl, że przemiany w węże i pumy nie są tak trudne jak to, czego dokonał szaman wody. W takich właśnie chwilach, kiedy angażuję swój intelekt w podobny sposób, przestaję być antropologiem i zaczynam reagować wiedziony wewnętrznym przeczuciem. Moje wewnętrzne przeczucie mówi mi, że owi szamani bez wątpienia dokonują rzeczy, których nie da się zbadać naukowo i o których nie da się nawet inteligentnie rozmawiać.

– Istnieją na przykład szamani chmur, którzy przemieniają się w chmury, we mgłę. Nigdy nie widziałem takiej metamorfozy, ale znałem jednego szamana chmur. Nigdy nie widziałem na własne oczy, jak znika czy przemienia się w mgłę, tak jak widziałem tamtego szamana, który w mojej obecności stał się wodą. Ale raz goniłem jednego szamana chmur, a ten po prostu rozpłynął się w okolicy, gdzie nie było nawet jednego miejsca, w którym mógłby się przede mną ukryć. Chociaż nie widziałem, by przemieniał się w chmurę, ten zniknął. Nie potrafiłem sobie wytłumaczyć, dokąd się udał. W okolicy miejsca, gdzie go ostatnio widziałem, nie było, ani skał, ani żadnej roślinności. Byłem tam pół minuty po nim, ale on zniknął.

Goniłem człowieka po całej okolicy, bo chciałem od niego informacji – ciągnął Bill. – Traktował mnie jak powietrze. Był bardzo przyjacielski, ale na tym koniec.

Opowiedział mi mnóstwo innych historii o waśniach i tarciach politycznych wśród Indian z różnych rezerwatów, a także historie o zemście, nienawiści, przyjaźni i tak dalej, i tak dalej. W najmniejszym stopniu mnie one nie interesowały. Z drugiej strony, jego opowieści o przemianach szamanów i wizjach wywołały we mnie prawdziwy emocjonalny przewrót. Od samego początku jednocześnie fascynowały mnie i bulwersowały. Zastanawiałem się nad tym, dlaczego odczuwam fascynację czy zbulwersowanie, ale nie potrafiłem tego dociec. Mogłem jedynie stwierdzić, że opowieści Billa o szamanach uderzyły we mnie w nie znany mi, instynktownie jedynie wyczuwalny sposób.

Dzięki naszej wyprawie uzmysłowiłem sobie również – bo mogłem się o tym sam na własnej skórze przekonać – że społeczności indiańskie południowego zachodu Stanów są faktycznie hermetyczne dla ludzi z zewnątrz. W końcu musiałem się pogodzić z tym, że rzeczywiście potrzeba mi ogromnego przygotowania w zakresie nauk antropologicznych i że większy sens ma prowadzenie badań terenowych na obszarze, który jest mi znany, lub w społecznościach, w których mam jakieś kontakty.

Kiedy nasza wyprawa dobiegła końca, Bill zawiózł mnie na dworzec autobusowy linii Greyhound w Nogales w Arizonie, skąd miałem wrócić do Los Angeles. Kiedy siedzieliśmy w poczekalni, wypatrując przyjazdu autobusu, Bill po ojcowsku mnie pocieszał, przypominając, że porażki są codziennością antropologa w pracy w terenie i że ich zadaniem jest jedynie utwierdzenie go w dążeniu do wytyczonego celu oraz pomoc w staniu się dojrzałym naukowcem.

Nagle wychylił się do przodu i lekkim skinięciem podbródka wskazał w kierunku drugiej strony sali.

– Wydaje mi się, że ten starzec na ławce, tam w rogu, to człowiek, o którym ci mówiłem – wyszeptał mi do ucha. – Nie jestem zupełnie pewien, bo widziałem się z nim twarzą w twarz tylko jeden raz.

– Jaki człowiek? Co mi o nim mówiłeś? – spytałem.

– Kiedy rozmawialiśmy o szamanach i ich przekształceniach, powiedziałem ci, że raz spotkałem szamana chmur.

– Tak, tak, przypominam sobie – odrzekłem. – Czy to właśnie ten szaman?

– Nie – odparł z naciskiem. – Ale wydaje mi się, że to jego towarzysz albo nauczyciel. Widywałem ich obu razem niejeden raz z daleka, wiele lat temu.

Rzeczywiście, przypomniałem sobie, że Bill wspominał mi kiedyś mimochodem, choć nie przy okazji rozmowy o szamanie chmur, iż słyszał o tym, jakoby żył gdzieś tajemniczy starzec, były szaman, stary indiański mizantrop z Yumy, który kiedyś był siejącym postrach czarownikiem. Mój przyjaciel nigdy nie wspomniał nawet słowem o powiązaniu owego starca z szamanem chmur, ale najwidoczniej była to dla niego rzecz oczywista do tego stopnia, że był przekonany, iż o tym wiedziałem.

Nagle opanował mnie dziwny niepokój, który kazał mi gwałtownie podnieść się z siedzenia. Działając jakby wbrew własnej woli, podszedłem do starca i natychmiast rozpocząłem długą tyradę o tym, jak to ja dużo wiem o roślinach leczniczych i praktykach szamańskich amerykańskich Indian z równin i ich przodków z Syberii. W ramach dygresji wspomniałem również, że wiem o tym, iż jest szamanem. Zakończyłem zapewnieniem, że niezwykle dobrze by na tym wyszedł, gdyby dłużej ze mną porozmawiał.

– W najgorszym wypadku – powiedziałem nadętym tonem – moglibyśmy wymienić doświadczenia. Pan opowie mi swoje, a ja panu moje.

Stary trzymał oczy spuszczone do ostatniej chwili. Później zaczął mi się przypatrywać.

– Jestem Juan Matus – powiedział, spoglądając mi prosto w oczy.

Za nic nie powinienem był kończyć mojej przemowy w takim momencie, ale z nieodgadnionego powodu poczułem, że nie mam już nic więcej do powiedzenia. Chciałem mu się przedstawić. Starzec uniósł dłoń na wysokość moich ust, jak gdyby chcąc mnie powstrzymać przed wypowiedzeniem mojego imienia.

W tym momencie na przystanek zajechał jakiś autobus. Starzec wymamrotał, że to właśnie jego autobus, po czym gorąco zaprosił mnie, bym go odwiedził w jego domu, gdzie będziemy mogli bardziej swobodnie porozmawiać i wymienić doświadczenia. Gdy to mówił, w kąciku jego ust drgał ironiczny uśmieszek. Z niewiarygodną jak na człowieka w jego wieku sprawnością – oceniałem go na ponad osiemdziesiąt lat – przesadził w kilku skokach pięćdziesiąt metrów dzielących ławkę, na której siedzieliśmy, od drzwi autobusu. I zupełnie, jak gdyby autobus zatrzymał się tylko dla niego, ruszył dalej, kiedy tylko starzec wskoczył na stopnie i zamknęły się za nim drzwi.

Gdy stary odjechał, wróciłem na ławkę do Billa.

– Co mówił? Co mówił? – dopytywał się podekscytowany.

– Powiedział mi, żebym go odwiedził w jego domu – odrzekłem. – Dodał nawet, że będziemy mogli tam swobodnie porozmawiać.

– Ale co mu powiedziałeś, że cię zaprosił do swojego domu? – natarczywie dopytywał się Bill.

Wyjaśniłem, że zastosowałem mój najlepszy perswazyjny ton i obiecałem wyjawić staremu wszystko, co wiem – z naukowego punktu widzenia – na temat roślin leczniczych.

Bill najwyraźniej mi nie dowierzał. Posądzał mnie, że coś przed nim ukrywam.

– Znam ludzi z tych stron – powiedział wojowniczo – i ten stary to bardzo dziwaczny ramol. Nie rozmawia z nikim, nawet z Indianami. Dlaczego miałby ochotę dyskutować z tobą, kimś zupełnie obcym? Nie jesteś nawet sympatyczny.

Było oczywiste, że Bill jest na mnie zły. Nie potrafiłem jednak zrozumieć dlaczego. Nie odważyłem się poprosić go o wyjaśnienie. Odniosłem wrażenie, że był nieco zazdrosny. Być może przeczuwał, że powiodło mi się coś, co jemu się nie udało. Ten sukces był jednak do tego stopnia nie zamierzony, że nie miał dla mnie żadnego znaczenia. Wyjąwszy zdawkowe uwagi Billa, nie miałem w ogóle wyobrażenia na temat tego, jak trudno jest spotkać owego starca, i absolutnie mnie to nie obchodziło. W owym czasie nie widziałem w naszym spotkaniu nic godnego uwagi. Byłem zupełnie zbity z tropu tą niezrozumiałą irytacją Billa.

– Wiesz może, gdzie jest jego dom? – spytałem.

– Nie mam bladego pojęcia – odparł szorstko. – Słyszałem, jak ludzie stąd powiadają, że on nie mieszka nigdzie, że po prostu nieoczekiwanie pojawia się to tu, to tam, ale to takie pierdolenie. Pewnie żyje w jakiejś lepiance w Nogales w Meksyku.

– Dlaczego jest taki ważny? – spytałem. Zebrawszy się na odwagę, dodałem jeszcze:

– Wydajesz się poirytowany tym, że rozmawiał ze mną. Dlaczego?

Bez żadnych oporów przyznał, że jest rozgoryczony, bo wie, jak próżne są z reguły wszelkie starania, by porozmawiać z tym człowiekiem.

– Ten stary jest tak chamski, że aż trudno uwierzyć – dodał. – W najlepszym razie, kiedy do niego coś mówisz, gapi się na ciebie bez jednego słowa. Kiedy indziej znów w ogóle na ciebie nie patrzy; traktuje cię tak, jakby cię w ogóle nie było. Jeden jedyny raz, kiedy usiłowałem z nim porozmawiać, spławił mnie bez żadnych ceregieli. Wiesz, co mi powiedział? “Gdybym był na twoim miejscu, nie traciłbym energii na otwieranie ust. Oszczędzaj ją. Jest ci potrzebna". Gdyby nie to, że to taki stary ramol, to bym mu przywalił.

Zwróciłem uwagę Billa na fakt, że nazywanie go człowiekiem “starym" było raczej przenośnią niż stwierdzeniem rzeczywistego faktu. Naprawdę nie wyglądał na swój wiek, choć bez wątpienia był stary. Miał olbrzymi wigor i świetną kondycję. Miałem wrażenie, że Bill poniósłby sromotną klęskę, gdyby spróbował mu przywalić. Stary Indianin posiadał jakąś moc. Prawdę rzekłszy, wzbudzał ogromny lęk.

Nie wypowiedziałem moich myśli na głos. Pozwoliłem Billowi dalej opowiadać o tym, jaki był zdegustowany nieokrzesaniem starca i co by mu zrobił, gdyby nie to, że był tak mizernej postury.

– Jak myślisz, kto mógłby udzielić mi informacji o możliwym miejscu jego zamieszkania? – spytałem go.

– Być może ludzie z Yumy – odrzekł nieco swobodniej. – Może ci, którym cię przedstawiłem na początku naszej wyprawy. Nic nie stracisz, jeśli ich zapytasz. Powiedz im, że ja cię do nich wysłałem.

Wobec tego od razu zmieniłem plany i zamiast wracać do Los Angeles, pojechałem prosto do Yumy w Arizonie. Odwiedziłem ludzi, którym Bill mnie przedstawił. Nie wiedzieli, gdzie starzec mieszka, ale ich komentarze na jego temat jeszcze bardziej podsyciły moją ciekawość. Powiedzieli mi, że nie pochodzi on z Yumy, lecz z Sonory w Meksyku, i że w młodości był wzbudzającym grozę czarownikiem, który znał zaklęcia i rzucał czary na ludzi, lecz z wiekiem złagodniał, stając się ascetycznym pustelnikiem. Dodali też, że chociaż jest on Indianinem Yaqui, kiedyś widywano go z grupą Meksykanów, którzy byli podobno niezwykle biegli w sztuce czarnej magii. Wszyscy zgodnie przyznali, że nie widzieli nikogo z nich w okolicy od wieków.

Jeden z mężczyzn dodał, że starzec jest rówieśnikiem jego dziadka, i podczas gdy ten jest już zniedołężniały i obłożnie chory, czarownikowi jakby tylko przybywało wigoru. Ten sam mężczyzna polecił mi, bym się udał do pewnych ludzi w Hermosillo, stolicy Sonory, którzy mogą znać starca i wiedzieć o nim więcej. Perspektywa wyjazdu do Meksyku wcale nie przypadła mi do gustu. Sonora była zbyt odległa od interesujących mnie terenów. Poza tym, doszedłem do wniosku, że lepiej będzie, jak zajmę się jednak antropologią miejską, i wróciłem do Los Angeles. Zanim jednak wyruszyłem w drogę, objechałem cały rejon Yumy, starając się uzyskać jakieś informacje o starym. Nikt nic o nim nie wiedział.

W drodze powrotnej do Los Angeles poczułem się niesamowicie. Z jednej strony, byłem jakby całkowicie wyleczony z obsesji na punkcie badań w terenie i zainteresowania starcem. Z drugiej strony, dopadła mnie dziwna nostalgia. Było to uczucie, którego wcześniej nie znałem. Ta świeżość głęboko mną wstrząsnęła. Była to mieszanina niepokoju i tęsknoty, zupełnie, jakbym tracił coś o ogromnym znaczeniu. Gdy dojeżdżałem do Los Angeles, miałem nieodparte wrażenie, że ów nieopisany wpływ czegoś, co oddziaływało na mnie w okolicach Yumy, zaczyna wraz z odległością słabnąć. To słabnące echo jednak tylko powiększało moją niewytłumaczalną tęsknotę.