OSWIECEN

Trochę ciekawostek – na weekend (czego to ludzie nie wymyślą ...

OŚWIECENIE (od poł. XVIII w. do pocz. XIX w.)


Publicystyka epoki oświecenia


Ożywienie społeczne i edukacyjne


I. Krasicki i J.U. Niemcewicz - wychowawcy społeczeństwa szlachty


Humor i śmiech - myśli przewodnie twórczości I. Krasickiego


Klasycyzm i sentymentalizm


Gatunki literackie


Nurty

Publicystyka epoki oświecenia

    W okresie oświecenia rozwija się publicystyka. Powstają pierwsze czasopisma:
„Monitor" (1765r.), „Zabawy przyjemne i pożyteczne", „Gazeta Narodowa i
Obca". Na łamach „Monitora" redagował m.in. I. Krasicki.  W esejach, felietonach,
report-ażach autorzy kryty-kują sarmackie zachowanie, propagują wzór oświeconego
szlachcica, krytykują feudalizm, walczą o tolerancję i o świecką edukację.
Zajmują się sprawami literatury i teatru. Do publicy-styki w służbie kraju
zaliczyć można dzieła St. Staszica - „Uwagi nad życiem Jana Zamoy-skiego"
oraz Hugona Kołłątaja - „O przyszłym sejmie Anonima listów kilka". Staszic
wska-zywał na konieczność wprowadzenia edukacji świeckiej, domagał się
by w sejmie o prawie decydowała większość głosów, o więzieniu by decydował
sąd. Przestrzegał przed wybieraniem cudzoziemców do władzy. Kołłątaj wyrażał
opinię, że sejm powinien zwrócić wolność chłopu, a pańszczyznę potraktować
jako kontrakt z dziedzicem.

Ożywienie społeczne i edukacyjne

    KEN - pierwsza w Polsce świecka władza oświatowa, powołana 14.X.1773r.
z inicjatywy działaczy skupionych wokół Stanisława Augusta Poniatowskiego.
KEN zorganizowała trój-stopniowe nauczanie - szkoły elementarne, średnie,
następnie Szkoła Główna Koronna i Li-tewska. KEN wydała kodeks szkolny
określający założenia programowe i organizacyjne szkolnictwa.
    Szkoła Rycerska - szkoła średnia o charakterze wojskowym, założona
w 1765r. przez króla Stanisława Poniatowskiego. Komendantem szkoły był
książę Adam Czartoryski. Głównym zadaniem było przygotowanie młodzieży
szlacheckiej do służby obywatelskiej. Program na-uczania dzielił się na
część przygotowawczą, ogólnokształcącą oraz naukę kunsztów (jazdy konnej,
tańca, muzyki. Wychowankami Szkoły Rycerskiej byli m.in.: T. Kościuszko,
J. Jasiń-ski, J. U. Niemcewicz.
    Teatr Stanisławowski - pod dyrekcją Wojciecha Bogusławskiego. Został
podzielony na ze-społy opery, baletu i dramatu. Pierwsze przedstawienie
- „Natręci".
    TPN - założone dla rozwoju nauki i literatury w 1800r. przez St. Staszica.
    W 1740r. Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium.
    Bracia Załuscy przekazali prywatny księgozbiór - powstała pierwsza
w Europie biblioteka publiczna.
    Stanisław August Poniatowski prowadził mecenat artystyczny (literatura,
malarstwo, archi-tektura, rzeźbiarstwo). Problemy literackie poruszano
także podczas „obiadów czwartkowych" i na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych"
pod redakcją Adama Naruszewicza.

I. Krasicki i J.U. Niemcewicz - wychowawcy społeczeństwa szlachty

    J. U. Niemcewicz w komedii „Powrót posła" umieszcza wątek polityczny.
Ukazuje ściera-nie się poglądów stronnictwa reformatorskiego (Podkomorzy,
Walery) i konserwatystów (Starosta Gadulski). Proponowane jest zniesienie
liberum veto, wolnej elekcji, wprowadzenie dziedziczności tronu, zwiększenie
liczby wojska i uwłaszczenie chłopów. Niemcewicz przed-stawia również postawę
kosmopolity (Szarmancki) - łowcy posagów, przejmującego modę zachodnią,
obojętnego wobec kraju. Utwór wykazuje, że jeżeli szlachta będzie niewykształco-na,
chciwa, dażyła do nieograniczonej wolności, używała zamiast argumentów
szabli - „Jak obce wojsko wkroczy, to wszystko pogodzi". Reformatorzy są
zdania, iż „dom zawsze powi-nien ustąpić krajowi.
    Funkcje dydaktyczne spełnia także pierwsza polska powieść „Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki" I. Krasickiego. Utwór opisuje życie szlachcica
wychowanego w duchu sarmackim. Bohater pobiera płytką naukę u jezuitów,
później u guwernera. Mikołaj podróżuje; dociera do wyspy Nipu, na której
panuje utopia równości społecznej, powszechnej miłości i zgody. Wra-ca
do kraju i osiada w majątku po rodzicach. Krasicki, pragnąc zmienić systuację,
ukazuje nieuctwo, samowolę, lenistwo i kosmopolityzm szlachty.
    Satyra „Do króla" jest pochwała zalet króla (mądrości, wykształcenia,
troski o kulturę) w świetle krytyki szlachty. Poprzez kamuflaż Krasicki
ukazuje portret sarmaty, który zarzuca władcy nie królewskie pochodzenie
i młody wiek. Autor pozornie ganiąc - chwali.

Humor i śmiech - myśli przewodnie twórczości I. Krasickiego

    Ignacy Krasicki wyśmiewa wady świata w „Bajkach" i „Satyrach". Bajka
„Kruk i lis" za-wiera alegorię próżności i głupoty (kruk) oraz przebiegłości
(lis). Autor śmieje się że „Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym".
„Dewotka" pokazuje fałszywą pobożność: „dama" odmawiając modlitwę biła
swoją służącą. Pewnemu gospodarzowi skradziono groch rosnący przy drodze.
Na drugi rok zasiał go wśród żyta, myśląc że zbiór będzie o wiele więk-szy.
Przeciwnie - zniszczono mu i zboże, i groch. Krasicki wyśmiewa przesadną
ostrożność i chęć zysku. Bajka „Szczur i kot" piętnuje ludzi pysznych i
pewnych siebie. W satyrze „Pijaństwo" ukazany jest typ polskiej gościnności.
Przeradza się ona w pijatykę, po której następuje pochwała trzeźwości.
Dyskusję przerywa jeden z uczestników i idzie się napić. Au-tor wyśmiewa
w „Żonie modnej" przejmowanie przez szlachtę obyczajów francuskich. Moda
prowadzi do rozrzutności i wiedzie do zrujnowania. Poemat heroikomiczny
„Monachomachia" demaskuje stan duchowny (zakon reformatorów i karmelitów);
ich skłonność do pijaństwa i bójek. Krasicki prowadzi krytykę poprzez oksymorony:
„święte próżniaki", „wielebne głup-stwo". Twierdzi ironicznie „Szanujmy
mądrych, przykładnych, chwalebnych, Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych".
Pomimo humoru Krasicki przedstawia świat, w którym do-minuje siła, przewrotność
i głupota („Jagnię i wilcy", „Malarze", „Wół minister") - jest on przygnębiający.

Klasycyzm i sentymentalizm

    Klasycyzm - łączył się z postawą racjonalną. Nadawał literaturze cechy
utylitarne i dydak-tyczne. Ośrodkami klasycyzmu były Włochy, Paryż i Warszawa.
Przedstawicie-lami - Wolter, F. Bolański („O wymowie i poezji"), I. Krasicki,
J. Niemcewicz. Poruszali oni tematykę spo-łeczno-obyczajową i polityczną
stosując gatunki: satyrę, bajkę, komedię i rozprawę. Klasy-cyzm miał charakter
reprezentatywny. Dbał o jas-ność i czystość języka. Najczęściej posługi-wano
się formą drwiny, śmiechu i parodii. Literatura miała charakter intelektualistyczny.
Ce-lem sztuki klasycystycznej było osiągnięcie doskonałości prze imitację
wzorów antycznych i wzorów natury. Obo-wiązywała zasada decorum (właściwy
dobór elementów) oraz prawdo-podobieństwa.
    Sentymentalizm - wiąże się z irracjonalizmem. Został stworzony przez
J. J. Rousseau. Gło-sił on, że człowiek jest dzieckiem natury i powinien
kierować się sercem, a nie rozumem. Bo-hater literacki jest wrażliwy, uczuciowy.
Pochodzi z mieszczaństwa lub prostego ludu. Ośod-kiem sentymentalizmu w
Polsce były Puławy. Przedstawicielami - F. Karpiński („Laura i Fi-lon"),
Maria Wirtemberska (pierwsza polska powieść sentymentalna „Malwina"). Tematykę
twórczości stanowi miłość, refleksja i przyroda. Jej cechą jest sielankowość.
Często istnieje paraleizm przyroda-stan uczuć. Sentymentaliści uprawiali
powieść, lirykę osobistą i dramat. Zadaniem literatury sentymentalnej było
kształtowanie więzi międzyludzkich.
Trzecim prądem artystycznym było rokoko charakterystyczne dla poezji
wytwornej i subtelnej, która służyła rozrywce.

Gatunki literackie

    Bajka - krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta,
ludzie, rza-dziej rośliny lub przedmioty. Zawiera pouczenie lub moralistyczne
uogólnienie przedstawione wprost lub zasugerowane. Przedstawione wydarzenia
stanowią przesłankę dydaktyczną. Wniosek nosi nazwę morału. Bajka wyrosła
z literatury ludowej. Za twórcę gatunku uważa się Ezopa z VI w. p.n.e.
Wyróżniamy bajkę narracyjną (wierszowane opowiadanie) i epigrama-tyczną
(pozbawioną elementów epickich).
    Satyra - gatunek poetycki obejmujący utwory piętnujące przejawy życia
społecznego, oby-czajowego i politycznego. Służy celom ideowym, polemicznym
i dydaktycznym. Ukształto-wała się w literaturze rzymskiej (Horacy, Lucyliusz).
Wyróżniamy satyrę konkretną i abstrak-cyjną.
    Poemat heroikomiczny - parodia starożytnego eposu bohaterskiego. Ma
charakter żartobli-wy i satyryczny. Cechą gatunku jest komizm osiągany
przez kontrast między rangą bohaterów a sposobem ich działań oraz złamanie
zasady decorum - pisanie patetycznym stylem o rze-czach błahych.
    Komedia - utwór sceniczny o tematyce nieograniczonej, charakterze
pogodnym. Wykorzy-stuje komizm - sprzeczność między ukazywaną rzeczywistością,
a naszym jej modelem. Ko-media klasycystyczna składa się kilku części:
ekspozycja, charakterystyka postaci, punkt kul-minacyjny, moment napięcia
i rozwiązanie akcji. Przykładem jest „Świętoszek" Moliere’a. Utwór piętnuje
postawę zacofanego, fałszywie pobożnego mieszczanina - Orgona. Przyjmuje
on do swego domu Tartufe’a, który jest dla niego uosobieniem cnót religijnych.
W rzeczywi-stości jest przebiegły i obłudny. Pragnie zdobyć córkę Orgona
- Elmirę. Gospodarz traktuje go lepiej niż członków rodziny. Zaślepiony
zapisuje mu majątek. Tartufe’a gubi zasadzka służą-cej Doryny. Zostaje
aresztowany przez oficera gwardii. Moliere ukazuje parę typów - człowie-ka
naiwnego i spryciarza. Krytykuje bigoterię i zacofanie mieszczaństwa.

Nurty

    Kontrreformacja - prąd powstały w Kościele wobec zagrożenia reformacją.
Do walki z re-formacją w 1531r. został powołany zakon jezuitów. Zadaniem
jego była edukacja w duchu katolickim oraz cenzurowanie ksiąg. Kościół,
dbając o nieskażenie dogmatów, określał co uznawać za katolickie w dziedzinie
nauki i sztuki. Popularność odzyskała hagiografia („Żywoty świętych" Piotra
Skargi). W centrum zainteresowań stały się narodowe przekłady Biblii oraz
sztuka.
    Marinizm - nurt poetycki wprowadzony przez Włocha Giambattista Marino.
Zakładał, że poezja powinna zadziwiać czytelnika, zaskakiwać operacjami
językowymi; metaforami, para-doksami, antytezami i śmiałymi porównaniami.
Przykładem zastosowania tej techniki jest so-net „Cuda miłości" J. Morsztyna.
   Obok marinizmu pojawia się konceptyzm - nurt zwany gongoryzmem. Uwydatniał
on za-równo harmonijne, jak i sprzeczne zależności między zjawiskami. Poprzez
środki stylistyczne: anaforę (powtórzenia), oksymorony (zestawienie sprzeczne),
gradację (stopniowanie zjawi-ska), hiperbolę (jego wyolbrzymienie) doprowadzał
utwór do zaskakującej, nieoczekiwanej pointy. Poezja była intelektualna
i zmysłowa. Wszystkie zmysły odbierające zróżnicowanie wrażenia świata
nazywano „informato-rami duszy".
    Racjonalizm -  wywodził się z krytycyzmu cechował go kult rozumu. Nurt
zapoczątkował Rene Descartes w „Rozprawie o metodzie". Kontynuatorami byli
John Lock, Baruch Spinoza, Isaak Newton. Kartezjusz głosił, iż rozum to
jedyne źródło dochodzenia prawdy. Najbardziej niezawodną była metoda dedukcji.
Nurtem tym kierowali się literaci francuscy: Wolter, Dide-rot (redaktor
„Encyklopedii, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł") Racjona-lizm
odrzucał dogmaty wiary, których nie można rozumowo uzasadnić. Powstały:
deizm i ateizm.
Przekonano się, że racjonalizm jest jednostronny. W opozycji zrodził
się irracjonalizm odwo-łujący się do przekonań wypływających z instynktu,
tradycji i wiary.
Głosił, iż rozum nie jest w stanie objąć rzeczywistości.
    Deizm - uznaje istnienie Boga jako stwórcy świata bez dalszej ingerencji
w nim. Uznaje także nakazy moralne płynące z religii, odrzuca objawienie
i wyznaniowe formy wiary. De-istami byli Diderot, Wolter.
    Ateizm - odrzuca istnienie Boga, uznaje tylko materię. Pogląd pojawił
się w pismach fran-cuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.
    Empiryzm - jego prekursorem był angielski filozof  Francis Bacon. Pogląd
kładł nacisk na rolę doświadczenia w poznawaniu świata; preferował rozumowanie
indukcyjne. Z empiry-zmem łączy się sensualizm. John Locke uważał, że rozum
to nie zapisana karta i całą wiedzę człowiek gromadzi na podstawie obserwacji
zewnętrznych (zmysłów) i wewnętrznych (refleksji). Wyłącznym motywem działania
jest dążenie do szczęścia.
    Utylitaryzm - typowa postawa oświecenia, która za najwyższy cel jednostki
uważała jej po-żytek. Każde działanie powinno dawać jak największe szczęście
jak największej liczbie ludzi. Cech użytkowych nabierała literatura, której
przypisywano wartości edukacyjne i wychowaw-cze. Utylitaryzm spowodowany
był wiarą w człowieka jako wolną, rozumną jednostkę, wiarą że może on zbudować
lepszą przyszłość. Z nurtem tym łączy się dydaktyzm mający na celu rozpowszechnienie
literatury, również w niższych klasach społecznych. Za przykład stanowią
„Bajki" Krasickiego, który w zwięzły i dobitny sposób wyrażają krytykę
ustroju feudalnego, zachowań: próżności, głupoty, niesprawiedliwości. Publicystyka
okresu Sejmu Wielkiego podkreśla patriotyzm, i to, że rozum może doprowadzić
ojczyznę do dawnej potęgi. „Powrót posła" J. Niemcewicza przestrzega przed
zdradą i doprowadzeniem do rozbioru kraju.

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

strefamiszcza.htw.pl